Nëse disa vite më parë një gazetar i mirë e shpenzonte kohën në terren për të zbuluar lajme, grumbulluar burime e detaje, sot duket se gazetarët po rehatohen brenda redaksive apo në ndonjë kafene duke pritur lajmin t’u trokasë në derë. Dhe lajmi nuk është veçse një telefonatë larg, që i fton ata të ndjekin një konferencë për shtyp, të mbulojnë një event, apo të marrin një prononcim. Kaq e thjeshtë sa dëgjohet është gazetaria sot. Me lajme të këtilla mbushen hapësirat mediatike dhe prodhohet gazeta apo edicioni. Thjeshtësia dhe lehtësia me të cilën sigurohet lajmi sot është efekt i ndikimit në rritje të profesionit të marrëdhënieve me publikun, i cili ka marrë në dorë timonin e gazetarisë dhe po e orienton atë drejt një modeli të ri profesional.
Nevoja e organizatave, institucioneve, bizneseve etj, për të komunikuar me publikun ka bërë të nevojshme që zyrat e tyre të marrëdhënieve me publikun të aplikojnë taktika për të krijuar lajme me vlerë që gjenerojnë interes mediatik, që në thelb kanë një qëllim të fshehtë e afatgjatë në favor të punëdhënësit. Prezenca e marrëdhënieve me publikun (MP) në media është faktuar nga studimi i kryer nga një grup pedagogësh të departamentit të Gazetarisë dhe Komunikimit në Universitetin e Tiranës, sipas të cilëve 80% e lajmeve në media mbështeten në informacione që vijnë nga burime e materiale të marrëdhënieve me publikun. Kjo është më e ndjeshme në median elektronike sesa në atë të printuar (në shifra respektive 83 % përkundrejt 77%) dhe në rubrikën politike.
Prania e MP në media veçse po intensifikohet çdo vit duke arritur pikun e vet gjatë periudhave me ngarkesë të lartë politike, sektori që ka hapësirën më të madhe në media, por edhe ndikimin më të madh prej taktikave të MP. Nga një studim i ngjashëm i kryer nga studentët e profilit të marrëdhënieve me publikun në po këtë department, ku janë monitoruar mediat e printuara gjatë muajit prill të vitit 2012, ka rezultuar se 68% e lajmeve burojnë nga marrëdhëniet me publikun. Duke vlerësuar të dhënat e dy studimeve mbi median e printuar kryer në periudhën kohore prej 2 vjetësh vërehet një rritje prej rreth 10% të lajmeve që burojnë nga materiale e aktivitete që përgatisin zyrat e marrëdhënieve me publikun, siç janë konferencat për shtyp, mbledhje pune, takime e vizita, intervista, lajme nga internet etj. Ndërkaq, nuk egzistojnë të dhëna të tjera nga studime të mëparshme që të mundësojnë krahasimin e të dhënave edhe për median elektronike.
Me këtë influencë në rritje të marrëdhënieve me publikun që paketojnë lajmin e gatshëm për median, parashtrohet një pyetje që vë në diskutim cilësinë e gazetarisë.
Si mundet që kërkimi dhe shkrimi i lajmit të kenë vlerë kur gjërat janë bërë kaq të thjeshta?
Por, në fund të fundit, a mund të quhet kjo lajm? Dhe në këto kushte, a është kjo gazetaria, siç e kemi njohur?
Marrëdhënia ndërvepruese mes burimit që ofron “materiale informative” dhe gazetarit që i merr dhe ndikohet nga këto materiale është vlerësuar si një “kërcim” (Gans, 1979), ku i pari drejton e inicion kontaktin me përfaqësuesit e medias, duke shitur ide për lajm dhe duke kërkuar të menaxhojë lajmet me qëllim që të projektojë pozitivisht veten dhe ata që përfaqëson (ibid). Kështu zyrat dhe njerëzit e marrëdhënieve me publikun përcaktojnë lajmin, çka e sjell problemin në evidentimin e vlerës së lajmit.
Referuar literaturës “lajm është diçka që lidhet me interesat e shumë njerëzve” (Baus 1954), por po kështu funksionon edhe aksioma se lajm është ajo që thotë kryeredaktori (Supa, 2008). Ndërkohë që mjedisi mediatik ndryshon, mund të ristrukturojmë pak kriterin për lajmin, i cili është, deri diku i përcaktuar nga kryeredaktori, por kjo lidhet më së shumti me interesa më të zgjeruar politikë e ekonomikë të botuesit të medias, ndërkohë që i pari është “gatekeeper” i linjës editoriale. Kjo është më shumë e prekshme në realitetin shqiptar, ku pronësia e media ndikon ndjeshëm përmbajtjen e saj në një mënyrë të tillë që analisti Remzi Lani i përshkruan ato si “’buletine informative’ të kompanive të ndërtimit … (që) furnizojnë gazetat me fonde me qëllim që t’i shërbejnë interesave të bizneseve të tyre respektive dhe jo interesave të publikut” (Lani, 2011). Si pasojë e kësaj, media bëhet viktimë e lehtë dhe e vetëdijshme e pushtetit të zyrave të marrëdhënieve me publikun veçanërisht të organizatave politike e institucioneve qeveritare.
Qëllimi i funksionimit të gazetave ndikon kështu jo vetëm në procesin e kërkimit por edhe shkrimit të lajmit. Të konsideruar si “gazetarë në rezidencë” specialistët e marrëdhënieve me publikun funksionojnë si gazetarë dhe duke përdorur pushtetin e profesionit, por edhe vulnerabilitetin e medias përgatisin materiale mediatike që përmbushin kriteret e shkrimit për median (por jo domosdoshmërisht ato të lajmit) duke paketuar materialin e gatshëm për publikim. Në këto kushte gazetarët jo vetëm që nuk përfshihen në procesin e kërkimit, por edhe as edhe atë të shkrimit të lajmit. Kështu ai nuk është më një gazetar, por një teknik që pret e monton pjesët e informacionit të paketuar për t’i përshtatur ato brenda hapësirës së disponueshme në media. Në këto kushte ai nga “journalist” shndërrohet në “parajournalist” dhe modeli profesional që ofron nuk është më “journalism” por “churnalism[1]”. Të dyja këto neologjizma reflektojnë pikërisht modelin e ri që po prezantohet sot në media përsa i përket mënyrës se si parajournalisti është aftësuar për të miksuar informacionin që e servir si lajm, interesi i të cilit në gjykimin e përmbajtjes së lajmit nuk ka ndonjë ndryshim nga propaganda.
Ndikimi i MP në media është më shumë i ndjeshëm në lajmin politik ku 76% e lajmeve në median vizive klasifikohen si PR, çka lidhet drejtpërsëdrejti me interesat e gazetës dhe të pronarëve të saj. Megjithëse, gjatë fushatës elektorale mediat janë të kushtëzuara prej Kodit Elektoral të përcaktojnë kohën që u kushtojnë partive politike, kjo ndikon në zbehjen e plotësimit të kritereve të lajmit, mënyra e shkrimit të të cilit është padyshim, në funksion të propagandës politike e elektorale të partisë politike, linjën editoriale të së cilës media mbështet.
Në shembull prezantohet përmbajtja e lajmit (propagandës) të prezantuar nga gazetari i TVSH në edicioni informativ qendror të datës 16 qershor 201, me të cilin u hap edicioni informativ:
“16 qershori i vitit 2013 ditë historike për Shqipërinë, përmbushëse e aspiratës së shumë gjeneratave, dëshmi e përpjekjeve të Shqipërisë si vend i zhvilluar, përfundon në kohë rekord tuneli i autostradës Tiranë – Elbasan, vepër inxhinierike që krijon realitete të reja ekonomike e sociale në vendin që vetëm 6 vite më parë kishte rrjetin rrugor më të shkatërruar në Evropë e më gjerë. Mijëra qytetarë ishin sot, dëshmitarë të këtij evenimenti historik, një tjetër zotim i mbajtur i kryeministrit Sali Berisha që për qytetarët është vizionari i Shqipërisë, vend i zhvilluar përmes reformave të guximshme dhe investimeve strategjike…”
Kjo lloj qasjeje në shkrimin e lajmit vërehet edhe në median private ku përmbajtja e lajmit përputhet më shumë me linjën editoriale të medias (nënkupto të botuesit) sesa me kriteret e gazetarisë së vërtetë. Ndër tre mediat e përfshira në studim, TVSH dhe Klan kanë evidentuar më fort këtë prirje, ndërsa Top Channel është përpjekur të ruajë neutralitet në kriteret e shkrimit të lajmit. Megjithatë as ai nuk i ka shpëtuar dot ngasjes propagandistike të partive politike, sikurse në rastin kur gazetari prezanton të njëjtin lajm në edicionin informative të datës 16 qershor 2013 në këtë mënyrë: “gjatë dy viteve të fundit, që kur nisi punimet autostrada Tiranë – Elbasan, ishte ndër prioritetet madhore të kryeministrit Berisha. Dhe rëndësinë e kësaj autostrade që shkurton ndjeshëm, nëpërmjet tunelit, distancën ndërmjet Tiranës e Elbasanit e Juglindjes së vendit, kryeministri e tregoi kur preu i vetëm shiritin e inaugurimit. (sinkron Berisha) “Tuneli është monument madhështor i një qëllimi, përmirësimit të jetës suaj qytetarë shqiptarë. Në mbajmë fjalën tonë. Inaugurimi është dëshmi e një fjale të dhënë e një fjale të mbajtur para jush qytetarë të Elbasanit dhe mbarë Shqipërisë…”
Për kryeministrin Berisha inaugurimi i kësaj rruge nuk është vetëm një kartë e fortë elektorale, por edhe një fakt tjetër i modelit që sjell zhvillim për shqiptarët…”
Kështu, mënyra e grumbullimit të lajmit duke rendur pas aktiviteteve që prodhojnë partitë politike dhe mënyra e shkrimit të lajmit bëjnë që parimi themelor i funksionimit të gazetarisë në favor të interes publik të zbehet, ndërkaq që publiku shndërrohet në recepturës të mesazhit politik e mediatik, të shkruar në një stil komercial e propagandistik.
Për të pasur të dhëna më të sakta referenciale rreth masës në të cilën MP është prezente në secilën prej mediave kombëtare, raporti i departamentit të Gazetarisë dhe Komunikimit nxori se 80 % e lajmeve në Top Channel burojnë nga MP (73 % para fushatës dhe 87% gjatë fushatës zgjedhore), ndërkohë që kjo e dhënë për TV Klan është 64% (56% para fushatës dhe 70% gjatë fushatës), ndërsa për TVSH prezenca e lajmeve të MP arrin nivelin 95 % (92% para fushatës dhe 98 % gjatë fushatës). Këto janë të dhëna sasiore, ndërsa ky studim nuk ka realizuar analizë të përmbajtjes së medias, parametër që tregon rëndësinë e alokimit të theksit në lajm çka përcakton linjën editorial. Megjithatë, këto të dhëna janë të mjaftueshme për të bërë deduksione mbi punën e gazetarit dhe vlerën e lajmit.
Referuar mënyrës se si gazetari kërkon e prodhon lajm, marrëdhënieve të pronësisë në media e rrjedhimisht edhe ndikimit të politikës në të, nivelit të prezencës së marrëdhënieve me publikun në media, por edhe natyrës komerciale që ajo po adopton, mund të thuhet se media prodhon lajm për një publik që lidhet më shumë me interesa të caktuar. Ajo është komercializuar, edhe për nga përmbajtja edhe për nga logjika e funksionimit duke ia shitur audiencën e saj partive politike apo të tjerëve duke hequr dorë nga gazetaria e vërtetë. Megjithëse nuk duhen fajësuar marrëdhëniet me publikun që bëjnë punën e tyre për mënyrën se si bëhet gazetaria sot. Njëanshmëria e medias nga njëra anë por edhe kushtet e punës e zvogëlimi i stafit ndërkohë që kërkesat për të prodhuar lajm mbeten të njëjta e bëjnë gazetarin lehtësisht të nënshtruar ndaj lajmit të paketuar e të gatshëm, që përgjithësisht vjen nga zyrat e marrëdhënieve me publikun. Në këto kushte, pushteti i ndikimit të marrëdhënieve me publikun në media po transformon thelbin e funksionimit të gazetarisë si dhe parimet e saj. Kjo ka krijuar terren për të diskutuar modelin e sotëm të gazetarisë, apo mbase edhe për ridefinimin e këtij profesioni në një mënyrë të tillë që të qaset më mirë me metodat mbizotëruese të funksionimit të saj sot, ku gazetaria e terrenit po transferohet në gazetarinë e zyrave apo të kafeneve, që në fakt mund të jetë komode për gazetarët, por humbet kuptimin dhe bukurinë e gazetarisë së vërtetë. Kjo lloj gazetarie pret e mikson materialet që vijnë nga zyrat e informacionit e marrëdhënieve me publikun të organizatave (politike apo jo), institucioneve, kompanive e bizneseve duke realizuar teknikisht vetëm montimin e gatitjen e informacionit brenda hapësirës së dedikuar mediatike. Ky gazetar duket si një d.j. që mikson copat e informacionit në favor të interesave përfituese të organizatave. Ky model i ri gazetarie e shndërron gazetarin në një papagall që lëviz buzët për të tërhequr vëmendjen e publikut nga autori i vërtetë i tekstit (specialisti i marrëdhënieve me publikun), që është një xhongler që prodhon tekst fshehtazi, (McLuhan 1964) dhe gazetari i ka lënë vendin parajournalistit që “ngjyrosë” lajmin me opinionet e burimeve të influencuara për nga qëllimi i komunikimit. Kështu, modeli i gazetarisë cilësore që dikur kemi eksperimentuar zbehet duke u shndërruar nga journalism në churnalism, nga gazetari në ….le ta mendojmë…. ose ta rikthejmë….
[1] Term i përdorur për herë të parë nga gazetari i BBC Waseem Zakir
*Analiza është shkruar enkas për debatin ‘Media për median’, nismë e Institutit Shqiptar të Medias.
