Mbulimi mediatik është ajo ‘derë’ nëpërmjet së cilës ngjarjet e rëndësishme të një vendi, hyjnë dhe bëhen të dukshme. Si të tilla, ato bëhen pjesë e diskursit publik dhe politik. Lajmet përveçse një mjet informimi, shërbejnë kështu për t’i treguar publikut se çfarë është e rëndësishme dhe çfarë nuk është, ato përcaktojnë realitetin social të një vendi. Teza që lajmet ndërtojnë një realitet social, lindi në vitet 1970 – 1980 me një seri studimesh, të cilat treguan dhe përforcuan rolin që kanë lajmet në ndërtimin e realitetit që ne të gjithë shohim (Molotch and Lester, 1974; Tuchman 1978; Fishman 1980). Kjo tezë vazhdon të jetë baza e studimit të rolit që kanë lajmet në mënyrën se si ne e perceptojmë realitetin. Por që ky realitet të vijë te ne, atij i duhet të kalojë disa filtra mediatikë. Në librin e tyre ‘The politics of news: the news of politics’[1], Graber, Mc Quail and Norris (1998) përdorin termin gatekeepers, për të përshkruar këto filtra. Ky term përdoret për të emëruar pronarët e mediave, reklamuesit dhe gazetarët. Pra sipas autorëve, (mbështetur edhe në teoritë e rolit të lajmeve për të ndërtuar një realitet social), këto filtra vendosin sëçfarëështë e rëndësishme që publiku të dijë, dhe si pasojë, çfarë lihet jashtë.
Realiteti shqiptar është një rast shumë i mirë studimi për të parë sesi dinamikat e pushtetit në media, përforcojnë një realitet tërësisht politik, duke lënë në hije një realitet social i cili nuk ‘kualifikohet’ për të qenë pjesë e lajmeve. Pra filtrat mediatikë në Shqipëri përveçse kushtëzojnë atë çka ne shohim edhe përcaktojnë se ‘si duket shqipëria çdo ditë’.
Mjedisi mediatik shqiptar është shumë kompleks. Një numër i madh mediash audiovizive dhe shtypi operojnë në një vend me një popullsi prej më pak se 3 milionë banorë[2]. Sipas të dhënave të marra nga Autoriteti i Mediave Audiovizive, në Shqipëri ushtrojnë aktivitetin e tyre përveç Televizionit Publik Shqiptar, 2 televizione kombëtare private; 71 televizione private lokalë dhe 83 stacione kabllorë. Për më tepër, numri i televizioneve të profilizuara vetëm për lajme është 8[3]. Shqipëria është shteti me numrin më të madh në Europë të televizioneve të lajmeve (Observatori Europian për Mediat Audiovizive, 2013). Numri i madh i mediave në Shqipëri nuk është kurrësesi një indikator i shumëllojshmërisë së informacionit të ofruar në lajme. Përkundrazi, tëgjithë raportet që monitorojnë mjedisin mediatik shqiptar, arrijnë në konkluzionin se edicionet shqiptare të lajmeve janë një arenë ku më së shumti dëgjohen zëra politikanësh. Pasojat e kësaj gjendjeje i vuan publiku, në sytë e të cilit, politikanët dhe politika kthehen në të vetmen gjë të rëndësishme në vend. Një seri e gjatë çështjesh sociale me rëndësi, si ato të të drejtave të njeriut, edukimi, çështje të ambientit etj, kthehen kështu në pjesë tënjë realiteti të fshehur. Realitet i cili preket rrallë, gjithnjë e më rrallë dhe vetëm sipërfaqësisht.
Në vijim të këtij shkrimi do të analizojmë se si filtrat mediatikë që përmendëm më sipër operojnë në realitetin shqiptar. Kjo analizë do të ketë si synim të japë një përgjigje për mbingopjen e lajmeve shqiptare me politikë.
Pronarët e mediave
Sipas McChesney (2008) ndikimi i pronarëve të medias në lajme është një nga problemet më të mëdha në të bërit gazetari. Në Shqipëri raportet e monitorimit të medias vënë në dukje problemet e medias shqiptare si pasojë e ndikimit të pronarëve të tyre. Balkan Media Barometer (Lani, 2013), raporti i vitit 2013, tregon se për indikatorin “Pronarët e mediave private nuk ndërhyjnë në pavarësinë editoriale të medias” vlerësohet me 1.4 pikë, në një shkallë vlerësimi ku minimumi është 1 pikë dhe maksimumi është 5 pikë. Në shumicën e rasteve ata janë tëvetmit përgjegjës për sigurimin e financimeve të medias së tyre. Për këtë shkak ata luajnë edhe një rol kyç në përcaktimin e vijës editoriale të medias. Shumica e mediave janë zgjatime të bizneseve të tjera të pronarëve. Për shkak të interesave të këtyre bizneseve lidhja me politikën bëhet e pashmangshme, në një mjedis ku informaliteti është një problem madhor. Pra nevoja për të qëndruar i suksesshëm në treg (me bizneset e tjera), bën që shumica e këtyre mediave të kthehen në mjete për të promovuar interesa politikë të pronarëve të tyre. Si rezultat edhe axhenda e lajmeve, kthehet në një pasqyrë të axhendës politike. Dhe kështu vijmë në një situatë ku mjafton të jesh politikan (ose të jesh ulur në Parlament) dhe me siguri të paktën një herë në ditë, do të kesh ‘fatin’ të jesh në një ekran lajmesh.
Reklamat
Nuk ka të dhëna te sakta për tregun e reklamës në Shqipëri. Raporti i fundit i Autoriteti të Mediave Audiovizive, tregon se vetëm 105 nga 250 operatorë i dorëzuan pasqyrat e tyre financiare për vitin 2013 edhe pse të gjithë operatorët, në sajë të ligjit, janë të detyruar ta bëjnë këtë. Për më tepër, të dhënat tregojnë se 18 prej këtyre operatorëve kanë dalë me humbje gjatë vitit të kaluar dhe 7 të tjerë kanë pasur 0 fitime. Një situatë e tillë të bën të mendosh se tregu i reklamës në Shqipëri nuk është burim të ardhurash i mjaftueshëm. Mc Nair (1998: 93) në librin e tij ‘The Sociology of journalism’[4] shkruan “në përgjithësi qeveritë e ndryshme dhe partitë politike nuk tentojnë të privatizojnë median, sepse kjo në çdo kuptim do të merrej si propagandë e pastër, por në fakt ata përdorin mënyra më të tërthorta për të ushtruar ndikimin e tyre”. Në Shqipëri institucionet qeveritare dhe partitë politike, janë një nga reklamuesit më të mëdhenj në vend. Në një raport investigativ, Likmeta (2013) tregon se qeveria shqiptare shpenzoi 780.000 euro për reklama televizive nga muaji qershor 2012 deri në fund të vitit 2013. Raporte të tjerë theksojnë një nga problemet që vuan sot media shqiptare, ajo e pabarazisë nëshpërndarjen e reklamave politike apo institucionale. Duke dashur ta përdorin këtë si një mjet influencues për të pasur pushtet mbi median, kahe të ndryshme politike, favorizojnë ato media që i përkrahin. Si pasojë mediat i ofrojnë politikës, produktin e tyre, hapësirën e lajmeve. Kjo bën që lajmet të kthehen në një arenë deklaratash politike mes palëve të ndryshme, thëniesh e kundërthëniesh deri në obsesion. Dhe hapësira e lajmeve nuk është e pakufizuar. Duke i ofruar politikës vendin e nderit në këtë hapësirë ajo çka mbetetështë e pamjaftueshme për të sjellë përpara syve tanë realitetin, Shqipërinë ku nuk bëhet vetëm politikë por ka edhe një realitet social.
Gazetarët
Gazetarët janë ndër aktorët socialë që kanë një rol të rëndësishëm në ndërtimin e realitetit që ne shohim në lajme. Schudson (1995: 209) shprehet në librin e tij ‘The power of News’[5], se “gazetarët e bëjnë këtë nëpërmjet punës së tyre ditore të krijimit e përforcimit të koncepteve dhe ngjarjeve të ndryshme ”. Një numër i konsiderueshëm raportesh për median shqiptare, theksojnë si problem madhor të gazetarëve në Shqipëri auto-censurën. Me këtë term kuptohet procesi i të shkruarit në atë mënyrë që lajmet të jenë të pranueshme për median ku t’i punon dhe preferencat e drejtuesve të këtyre mediave. Shkak i auto-censurës është pasiguria ekonomike e gazetarëve në punë dhe presioni politik (zakonisht i fshehur) që bëhet në redaksi. Si pasojë e kësaj gazetarët kanë tendencën që gjithçka shkruajnë ta lidhin me politikën. Kjo tendencë përforcohet edhe nga organizimi strukturor i redaksive në Shqipëri, ose ajo që quhet ‘beats’[6]. Pothuajse në të gjitha redaksitë ka gjithmonë një gazetar i cili mbulon qeverinë dhe aktivitet e saj, një gazetar që mbulon opozitën dhe një gazetar që mbulon parlamentin. Ndërkohë çështjet sociale, që zakonisht përmblidhen në një termtë përgjithshëm (term i cili mund të nënkuptojë gjithçka, por edhe asgjë), mbulohen nga vetëm një gazetar në çdo redaksi, në rastin më të mirë. Kjo mundëson që lajmet politike në vend të ‘mbysin’ mundësinë për të pasur lajme sociale. Mundësia e një gazetari të vetëm për të mbuluar shumë çështje sociale njëkohësisht është e kufizuar. Kjo bën që edhe kur këto çështje mbulohen ato patjetër duhet të kenë një element sensacional apo tragjik, në mënyrë që të quhen të pranueshme dhe të konkurrueshme me lajmet politike. Edhe Fishman(1980) në studimin e tij etnografik ‘Manifacturing the News’[7] përshkruan se si kjo nevojë e redaksive për t’u organizuar në ‘beats’, sjell si pasojë një uniformitet të lajmeve në mënyrën se si ato e paraqesin botën dhehumbasin diversitetin e asaj që ndodh përditë në një vend.
Për më tepër, pasojat e ndërveprimit kompleks të mediave më politikën bën që tëlegjitimohen vetëm disa tema si të vlefshme dhe disa aktorë si të përshtatshëm për të‘përbërë’ lajm. Këta aktorë kthehen në burime rutinë të lajmeve dhe gazetarët e kanë shumë të lehtë t’i gjejnë. Në Shqipëri këta aktorë janë politikanët ose drejtues të institucioneve të ndryshëm. Kjo (edhe pse e trishtë) të kujton studimin e bërë nga Tucham (1978:81), 36 vite më parë në Amerikë, ku ajo citon se “…reporterët kërkojnë gjithnjë të kenë si burime politikanë, drejtues institucionesh apo burokratë. Nuk pashë kurrë një reporter tëmerrte deklarata nga drejtues të lëvizjeve sociale, apo anëtarë të tjerë të komunitetit”.
Në raportin e monitorimit të AMA (2013) për edicionet e lajmeve në tre kanalet kombëtarë theksohet se vendin kryesor në edicionet informative e zë politika. Të dhënat sasiore nga ky monitorim tregojnë se zërat politikë në lajme zënë mesatarisht 40-50 % të hapësirës, ndërkohë ato sociale arrijnë në 10-15 %. Raporti tregon të dhëna të detajuara sasiore për prezencën e çdo aktori të rëndësishëm politik dhe çdo partie politike në lajme. Në raport nuk ka asnjë detaj të temave të ndryshme sociale që trajtohen në lajme apo aktorëve socialë. Edhe ky është një indikator më vete i prevalencës së politikës dhe rëndësisë që ajo merr në lajmet e televizioneve tona.
Nëse do të mbështetemi tek teza se ‘lajmet janë një pasqyrë e realitetit’, nga analiza më sipër mund të konkludojmë se në Shqipëri kjo pasqyrë është e çimentuar në vetëm një pozicion, duke na reflektuar një realitet të gjymtuar. Ky realitet ndërtohet vetëm në Tiranë, vetëm në bulevard, aty luhatet mes godinave të kryeministrisë, parlamentit dhe opozitës.
Bibliografi
Autoriteti i Mediave Audiovizive, 2014, RAPORTI I AUTORITETIT TË MEDIAVE AUDIOVIZIVE PËR VITIN 2013,Shkurt 2014, Tirane. Raporti mund te merret ne adresen: http://ama.gov.al/images/stories/Raporti%202013.pdf, per here te fundit eshte kontrrolluar me 08.06.2014.
(Deirdre Kevin, Francesca Pellicanò and Agnes Schneeberger) ,European Audiovisual Observatory for the European Commission, 2013, Television News Channels in Europe. Raporti mund te merret ne adresen:http://www.obs.coe.int/documents/205595/264629/European+news+Market+2013+FINAL.pdf/116afdf3-758b-4572-af0f-61297651ae80, per here te fundit eshte kontrrolluar me 08.06.2014.
Fishman, M. (1980), Manufacturing the news, Austin: University of Texas Press.
Graber, Doris., Mc Quail, Denis. , Noris, Pippa (1998), The politics of news : the news of politics, Washington (D.C.) : Congressional quarterly, 1998.
Lani, Remzi, (edituar), 2013, BALKAN MEDIA BAROMETER ALBANIA, Friedrich-Ebert-Stiftung, Tirane 2013.
MCCHESNEY, Robert W., The Political Economy of Media enduring issues, emerging dilemmas, New York: Monthly Review Press, 2008.
McNair, Brian., 1998, The sociology of journalism, London : Arnold, 1998.
Molotch H and Lester M (1974),News as purposive behaviour: On the strategic use of routine events, accidents, and scandals.American Sociological Review39: 101–112.
Schudson, Michael., 1995, The power of News, Cambridge Mass.: Harward University press, 1995
Tuchman, G. (1978), Making news: A study in the construction of reality, New York: Free press.
________________________________________
[1] Politika e lajmeve-lajmet e politikes,
[2] Te dhenat e marra nga Censusi i fundit 2011: http://www.instat.gov.al/al/figures/statistical-databases/Present.aspx?rxid=e365b0a8-3455-4a15-89a4-9d79cd1bd30e
[3]TV “Ora”, ABC news, A1 report, News 24, UTV education, TV Scan, Channel 1,Neser TV
[4]Sociologjia e gazetarisë
[5]Pushteti i lajmeve
[6] Term i përdorur për të përshkruar vendet ku mblidhet lajmi
[7]Fabrikimi i lajmit
